Η οριακή (μεταιχμιακή) διαταραχή προσωπικότητας είναι μια πολυσύχναστη ψυχική πάθηση με υψηλό δείκτη επικινδυνότητας που επι της οποίας επικρατούν έντονα στοιχεία παρορμητισμού, αναποφασιστικότητας και έλλειψη ικανότητας διαχείρισης των συναισθημάτων που σε περίπτωση κορύφωσής τους υπό στρεσογόνες συνθήκες μπορεί ο ασθενής να προβεί σε βίαιες ενέργειες τόσο κατά του εαυτού όσο και κατά των άλλων.
Τα επιδημιολογικά δεδομένα της διαταραχής ανέρχονται στο 2% του παγκόσμιου πληθυσμού και στο 30% των ασθενών με διαταραχές προσωπικότητας. Η πάθηση εμφανίζεται σε συχνότητα κατά 3:1 περισσότερο στις γυναίκες από τους άνδρες και τα βιολογικά της αίτια μένουν για την ώρα ασαφή πέρα από κάποιες υποθέσεις.
Η ανάπτυξη της διαταραχής σχηματίζεται στην παιδική ηλικία και εκδηλώνεται μεταξύ του 15ου -17ου έτους της εφηβείας και παγιώνεται στην ενήλικη ζωή. Εκτιμάται ότι η κακή παροχή φροντίδας και η έλλειψη κάλυψης των αναγκών καθώς η βιαιότητα και η αδιαφορία των γονέων συμβάλλουν ριζικά στην διαμόρφωση της πάθησης.
Η φύση της διαταραχής
Οι ασθενείς με οριακή διαταραχή προσωπικότητας βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ Νεύρωσης και Ψύχωσης.
Η Νεύρωση είναι ψυχαναλυτικός όρος και θεωρείται η κατάσταση που το άτομο αδυνατεί να διαχειριστεί το άγχος και την ενδόψυχη σύγκρουση από τα ανικανοποίητα απωθημένα και επιθυμίες. Τα νευρωτικά άτομα αντιμετωπίζουν προβλήματα με φοβίες, ψυχαναγκασμούς, ψυχοσωματικά και αγχωτικά επεισόδια. Η νεύρωση από μόνη της δεν αποδιοργανώνει την προσωπικότητα και εμφανίζεται στις ηλικίες μεταξύ των 16 ως 35 ετών.
Η Ψύχωση από την άλλη θεωρείται η κατάσταση στην οποία χαρακτηρίζεται από επι μακρόν ψευδαισθήσεις, έμμονες σκέψεις και αυταπάτες. Οι ψευδαισθήσεις, οι εμμονές και οι αυταπάτες προκαλούν στο άτομο κατατονική και αποδιοργανωμένη συμπεριφορά με πολλά παραληρήματα και συγχρόνως πολλά κενά στην ομιλία και στην σκέψη και εμφανίζεται με ασαφή αιτιολογία στις ηλικίες μεταξύ των 16 με 35 ετών. Υπάρχει αυξημένος κίνδυνος σωματικής βλάβης και αυτοκτονίας λόγω των παραισθήσεων διότι το άτομο στην έξαρση ενός ψυχωσικού επεισοδίου δεν διατηρεί ουσιαστική επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο του.
Συνηθίζεται στα ψυχωτικά άτομα να υπάρχουν πολλά στιγματισμένα γεγονότα της ζωής που κατά καιρούς αφυπνίζονται και γίνονται επώδυνα. Τα άτομα στην αφύπνιση του τραύματος αντιδρούν με αρκετό στρες και ψάχνουν απεγνωσμένα τρόπο για να αποφύγουν την αναβίωση. Πάνω στην φάση της αναβίωσης εμφανίζεται το ψυχωτικό παραλήρημα. Η αναβίωση όπως αναφέρθηκε συνυπάρχει με καταθλιπτικά, αγχωτικά συμπτώματα, με αισθήματα κατατονίας, απάθειας και πολλά flashbacks στη σκέψη και στα όνειρα.
Ο συνδυασμός της νεύρωσης και της ψύχωσης εκδηλώνουν ένα χαοτικό Εγώ με υψηλές διακυμάνσεις συναισθηματικής αστάθειας, εκρηκτισμού, παραλογισμού, έλλειψη ορίων και συμβιβασμού, προβλήματα ταυτότητας, εικόνας του εαυτού, παρορμητικότητα, καχυποψία, μοχθηρία, ανασφάλεια, εκδικητικότητα και αυτοκτονικός ιδεασμός με πολλά αυτοτραυματικά επεισόδια.
Το Εγώ σύμφωνα με τη ψυχαναλυτική θεώρηση είναι το πιο οργανωμένο μέρος της προσωπικότητας το οποίο προσπαθεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του Εκείνου (ανάγκη για ηδονή) λαμβάνοντας υπόψη το Υπέρ Εγώ, δηλαδή τους κοινωνικούς περιορισμούς, τις ηθικές επιταγές και τις θρησκευτικές απαγορεύσεις (άγραφοι νόμοι).
Έτσι, το Εγώ είναι υπεύθυνο για τη σταθερότητα και εξισορρόπηση της προσωπικότητας και κάνει την αντίληψη να ξεχωρίζει το τι είναι πραγματικό και αναγκαίο βοηθώντας μας να ζούμε εντός της καθημερινότητας.
Οι οριακοί ασθενείς λόγω αστάθειας του Εγώ αδυνατούν να αντιληφθούν πλήρως την πραγματικότητα, να ξεχωρίσουν τις δικές του ανάγκες και να αντιληφθούν τα θελήματα και τις ανάγκες των άλλων.
Αιτιολογία – Οικογενειακό Περιβάλλον
Το διάχυτο μοντέλο του οριακού αναπτύσσεται από τη σχέση που είχε το άτομο με τα πρόσωπα φροντίδας και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον στην παιδική ηλικία.
Η διαδικασία της προσκόλλησης αποτελεί το πιο πειστικό και πειραματικά επιβεβαιωμένο μοντέλο αναπτυξιακής ψυχοπαθολογίας για την αιτιογένεια των ψυχικών διαταραχών.
Προσκόλληση εννοούμε την πρώτη συναισθηματική σχέση στους πρώτους 6 μήνες κατ΄ άλλους 18 ή 24 μήνες ζωής του ανθρώπου, που είναι αυτή μεταξύ μητέρας ή άτομο φροντίδας με βρέφους, επι της οποίας τα πρότυπα ανάλογα με την υφή του δεσμού μεταβιβάζονται από το παιδί στην ενήλικη ζωή στις μετέπειτα διακοινωνικές και διαπροσωπικές σχέσεις.
Στο μοντέλο υπάρχει ο ασφαλής τύπος που είναι αυτός που μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον διαύγειας και ο ανασφαλής τύπος που θεωρούν τους εαυτούς τους ως ανάξιοι αγάπης μη έχοντας αξιόλογες επιτυχίες στην ενήλικη ζωή. Ο ανασφαλής χωρίζεται σε 3ς κατηγορίες: απορριπτικός, αμφιθυμικός και αποδιοργανωμένος. Στην παρούσα βάση μας ενδιαφέρουν οι δύο τελευταίοι τύπου ανασφαλή δεσμού.
Στον Ανασφαλή/Αμφιθυμικό τύπο η μητέρα δεν είναι σταθερά διαθέσιμη απέναντι στις ανάγκες του βρέφους, βιώνοντας έτσι συναισθηματική εγκατάλειψη. Το παιδί δεν μπορεί να προβλέψει τον τρόπο που θα του ανταποκριθεί η μητέρα και εμφανίζει αδυναμία να ελέγξει την παρορμητικότητα και τα αρνητικά συναισθήματα του. Συνήθως γίνεται επιθετικό και διεκδικεί από την μητέρα την κάλυψη των αναγκών του.
Ο Ανασφαλής/Αποδιοργανωμένος τύπος ζει σε ένα κακοποιητικό και απρόβλεπτο περιβάλλον. Συνήθως οι γονείς έχουν δικά τους ψυχιατρικά προβλήματα και είναι χρήστες ουσιών και αλκοόλ. Σε αυτή την περίπτωση ο γονέας γίνεται ταυτόχρονα πηγή παρηγοριάς και φόβου. Έτσι, το παιδί καλλιεργεί φόβο να εμπιστευτεί τους άλλους και αντιλαμβάνεται τον εαυτόν του ως μη αγαπητό αλλά ικανό να προκαλέσει ξεσπάσματα βίας στους άλλους θεωρώντας τους ως επικίνδυνους και απρόβλεπτους.
Οι οριακοί πέρασαν δύσκολα παιδικά χρόνια με πολλές τραυματικές εμπειρίες (σωματική & σεξουαλική κακοποίηση) με διπλά πρότυπα-μηνύματα ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει ένα περιβάλλον σταθερότητας για φυσιολογική ανάπτυξη. Τα διπλά μηνύματα τους κάνουν να αναπτύσσουν τον μηχανισμό άμυνας διχοτόμηση. Η διχοτόμηση είναι ένας από τους πολλούς μηχανισμούς αμύνης του εγώ που είναι η συνεχή αντίληψη της ιδιότητας ενός προσώπου ή αντικειμένου ή του εαυτού με τον όρο των αντιθέτων, άλλες φορές ως εξιδανίκευση άλλες φορές ως απαξίωση (απουσιάζει η μέση λύση).
Διάγνωση
Ο ειδικός για να δώσει ακριβή διάγνωση πρέπει να εντοπίσει πέντε η περισσότερα χαρακτηριστικά τα οποία είναι ισόβια και αμετάβλητα στην πάροδο του χρόνου (DSM- 5, F 60.3). Επίσης, χρειάζεται να δώσει μεγάλη έμφαση στην ποιοτική και χρονική έξαρση των κλινικών χαρακτηριστικών γιατί είναι αρκετά εύκολο ένας διπολικός σε φάση μανίας να μπερδευτεί με έναν οριακό.
Α) Διαπροσωπικές σχέσεις & Φόβος εγκατάλειψης: Οι σχέσεις είναι ασταθείς λόγω έλλειψη συμβιβασμού. Προσπαθούν να βρουν τον ιδανικό σύντροφο. Όταν η σχέση έρχεται σε κρίση έπειτα από έναν καυγά πάνε να απατήσουν τον/την σύντροφό. Αυτό το κάνουν γιατί δεν αντέχουν την μοναξιά και την απογοήτευση. Στις αρχές της γνωριμίας εκπέμπουν μεγάλη γοητεία και γίνονται σαγηνευτικοί. Συχνά ο οριακός εμπλέκεται με τον νάρκισσο (προηγούμενο άρθρο). Στους τσακωμούς μπαίνουν στην θέση του θύματος λόγω παιδικού τραύματος. Καλλιεργούν παρανοειδείς υποψίες ότι ο άλλος θα τον απατήσει και έτσι ο σύντροφος εναλλάσσεται συνεχώς μεταξύ εξιδανίκευσης και απαξίωσης. Συχνά λόγω άλυτου οιδιπόδειου βάζουν τρίτο άτομο στην σχέση (παράλληλη σχέση). Όταν τους χωρίζει ο άλλος τότε προβαίνουν σε δραματική συμπεριφορά, γίνονται χειριστικοί και κάνουν αυτοκτονικές πράξεις αρχικά γιατί δεν αντέχουν την ήττα και δεύτερον για να εκδικηθούν τον/την σύντροφο. Γι΄αυτό τέτοια άτομα ποτέ δεν μένουν μόνα τους.
1) Διαταραχή ταυτότητας, ασταθή εικόνα εαυτού και αισθήματα κενού.
2) Η παρορμητικότητα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της διαταραχής: Ξέσπασμα βίαιης και παρορμητικής συμπεριφοράς στην κριτική των άλλων. Εξωτερικεύει τα πάντα και μιλάει πολύ. Δεν είναι σταθερός στην εργασία του και αλλάζει πολλά επαγγέλματα. Υφίσταται αυτοβλαπτική συμπεριφορά σε δραστηριότητες: ευκαιριακό απροφύλακτο σεξ, ανούσια σπατάλη χρημάτων, κατάχρηση ουσιών, χαρτοπαιξία, υπερφαγία κ.α.
3) Υποτροπιάζουσα αυτοκτονική συμπεριφορά, χειρονομίες ή απειλές ή αυτοακρωτηριακή συμπεριφορά.
4) Χρόνια αισθήματα ματαιότητας.
5) Συναισθηματική αστάθεια οφειλόμενη σε έκδηλη αντιδραστικότητα της διάθεσης όπως επεισοδιακή θλίψη, δυσφορία, ευερεθιστότητα ή άγχος που διαρκούν λίγες ώρες, σπανίως μέχρι μέρες.
6) Απρόσφορος, έντονος θυμός ή δυσκολία ελέγχου θυμού, συχνές εκδηλώσεις οργής και επανειλημμένοι διαπληκτισμοί.
7) Παροδικός, συνδεόμενος με στρες παρανοειδής ιδεασμός ή βαριά αποσυνδετικά επεισόδια.
Θεραπεία
Η θεραπεία της οριακής διαταραχής σε σχέση με άλλες ψυχικές παθήσεις απαιτεί μεγάλη χρονική διάρκεια και αυξημένη επιτήρηση του ασθενούς υπολογίζοντας πάντα τον κίνδυνο του υποτροπιασμού. Σε περιπτώσεις που η φύση της πάθησης είναι ακραία συνίσταται παράλληλη φαρμακευτική αγωγή για την καταστολή των αυτοκτονικών ενεργειών.
Οι ασθενείς με οριακή διαταραχή προσωπικότητας αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην κατανόηση της πραγματικότητας. Είναι δύσκολο να φύγουν από το “εγώ” για να κατανοήσουν το “εμείς” γι’ αυτό συχνά προσωποποιούν τις τραυματικές τους εμπειρίες στα πρόσωπα των άλλων οι οποίοι δεν είχαν καμία ανάμειξη, τόσο χρονικά, όσο και ποιοτικά με το γεγονός.
Αυτό συμβαίνει επειδή η σκέψη του οριακού είναι σχηματισμένη σε γνωστικά μοτίβα και δύσκολα μπορεί να ξεφύγει για να σκεφτεί καθαρά. Έτσι, συνηθίζει επ’ αορίστου να ανακυκλώνει σε όλες τις ηλικιακές φάσεις το ίδιο πρόβλημα αλλά με διαφορετικά πρόσωπα.
Στην θεραπεία επιχειρείται η εκμαίευση και ο εντοπισμός των τραυματικών εμπειριών. Ο θεραπευτής τις φέρνει στην επιφάνεια και διερευνάται το πώς συνδέονται με την πραγματικότητα. Στην πλειοψηφία τους τα τραύματα δεν έχουν καμία ρεαλιστική σχέση παρά ιδεατή με τη πραγματικότητα και γι’ αυτό προβαίνουμε στη διαδικασία της διαφορετικής ερμηνείας και της απομυθοποίησης. Η απομυθοποίηση θα συμβάλλει στην διαλεύκανση της σκέψης του ασθενή για να μπορεί να κοιτάξει λίγο παραπέρα (εκτός Μάτριξ).
Ο αποσυμβολισμός του τραύματος θα περιορίσει ριζικά την μείωση των αυτοκαταστροφικών ενεργειών. Αργότερα επιχειρείται η οριοθέτηση του ασθενούς και η τροποποίηση των γνωστικών σχημάτων και αντιλήψεων που τον οδεύουν σε μη αποδεκτές συμπεριφορές.
Τα οριακά άτομα συνήθως ζουν για τον εαυτό τους, επικρατεί περισσότερο η συναισθηματική αντίληψη από την ορθή λογική των πραγμάτων. Αυτό τα κάνει να μην υπολογίζουν την ηθική και τα δικαιώματα των άλλων. Γι΄αυτό στο πλαίσιο της θεραπείας πρέπει ο ασθενείς να μπει στη διαδικασία να αποδεχτεί ότι δεν ζει σαν δέκτης μόνος του και ότι όλοι οι άλλοι είναι πομποί, αλλά αντίθετα. Πρέπει να αποδέχεται, να διαχειρίζεται την ήττα, γιατί απλούστερα είναι κομμάτι της ζωής.
Μάριος Σεβνταλής Κλινικός Ψυχολόγος
Εκάβης 25 Γαλάτσι
Τηλέφωνα επικοινωνίας: 2114237240 & 6934614329
