Οι μηχανισμοί άμυνας είναι μια ασυνείδητη διεργασία που ανακουφίζει την ενδοψυχική σύγκρουση και διακόπτει το άγχος που προέρχεται από τις ανικανοποίητες ενορμήσεις, τις τραυματικές εμπειρίες και τα ένστικτα. Τα αμυντικά σχήματα διαμορφώνονται στα πρώτα χρόνια της ζωής για να προσαρμόσουν το βρέφος στο περιβάλλον και να το προστατέψουν από τον φόβο, την τιμωρία και την αποδιοργανωμένη συμπεριφορά. Όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος οι άμυνες ωριμάζουν και επιστρατεύονται για τη διαχείριση και την αποτροπή δυσάρεστων σκέψεων και συμπεριφορών. Ο αμυντικός τρόπος που θα εκδηλώσει το άτομο για να διαχειριστεί μια κατάσταση αντιπροσωπεύει βασικές πτυχές στον τρόπο σκέψης, ερμηνείας και αντίληψης του εαυτού και του περιβάλλοντος.
Οι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ αρχικά παρατηρήθηκαν από τον Φρόυντ, αργότερα τεκμηριώθηκαν από τη κόρη του Άννα και ταξινομήθηκαν από τον George Eman Valliant. Η κλασική ψυχανάλυση υποστηρίζει ότι η προσωπικότητα αποτελείται από τρία μέρη, το Εκείνο, όπου σε αυτό εδράζονται όλα ένστικτα και οι απολαύσεις, το Υπέρ Εγώ, το οποίο λειτουργεί σύμφωνα με τις ηθικές και κοινωνικές επιταγές και το Εγώ που προσπαθεί να ικανοποιήσει τις επιθυμίες με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο. Το Εγώ αποτελεί το πιο λειτουργικό μέρος της προσωπικότητας και μας βοηθάει να ξεχωρίζουμε και να κατανοούμε τις σκέψεις μας και να λαμβάνουμε σωστές αποφάσεις. Όταν το Εγώ είναι λάθος δομημένο και οι μηχανισμοί εμφανίζονται σε μεγάλη συχνότητα τότε το άτομο παράγει νευρώσεις, άγχος και φοβίες. Οι μηχανισμοί από τη φύση τους είναι ασυνείδητοι και έχουν τη δυνατότητα να διευθετούν ένστικτα καθώς είναι διακριτοί, αναστρέψιμοι, προσαρμοστικοί και παθολογικοί.
Στους περισσότερους ανθρώπους με το πέρας των ετών οι μηχανισμοί ωριμάζουν γίνονται παραγωγικοί διατηρώντας την ακεραιότητα του Εγώ, δηλαδή του χαρακτήρα. Συνήθως ο κάθε άνθρωπος μπορεί να εμφανίσει περισσότερο από έναν, αναλόγως τις συνθήκες και τη κατάσταση που θα βρεθεί. Υπάρχουν και τα άτομα τα οποία οι ψυχικοί τους μηχανισμοί παλινδρομούν σε ανώριμες συμπεριφορές κάνοντας τα δυσλειτουργικά στην επικοινωνία με τους άλλους. Ένας ανώριμος μηχανισμός εκδηλώνει ανώριμες αντιδράσεις και προσπαθεί να αποκαταστήσει την ομοιόσταση του από τον εσωτερικό πόνο με οποιοδήποτε κόστος. Αυτό στη συμπεριφορά μπορεί να διακριθεί με τη στροφ΄ή του ατόμου στην κατανάλωση αλκοόλ, υπερβολικού φαγητού, καπνίσματος και ουσιών καθώς και στην υιοθέτηση δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών σε τρίτους. Τέλος, οι μηχανισμοί χωρίζονται σε πρωτόγονες ναρκισσιστικές άμυνες, σε νευρωτικές, σε ανώριμες και ώριμες.
1. Οι πρωτόγονες ναρκισσιστικές άμυνες εδράζονται και λειτουργούν στο αισθητηριακό και συναισθηματικό μέρος της προσωπικότητας. Εμφανίζονται σε παιδιά-εφήβους και ψυχωτικούς ενήλικες.
Προβολή = Προβάλλουμε σε κάποιον άλλον χωρίς να το γνωρίζουμε αρνητικές πτυχές του εαυτού μας που δεν μπορούμε να αποδεχτούμε, πχ αυτός είναι αναξιόπιστος και κακός.
Απόσυρση = Το άτομο αρνείται συστηματικά να αντιμετωπίζει μια κατάσταση και αντί αυτού αποσύρεται πχ κάποιος για να απαλύνει τη συμφορά του στρέφεται στο αλκοόλ και στις ουσίες.
Προβλητική ταύτιση = Προβάλλονται πτυχές του εαυτού μας στον συνομιλητή και αυτός αρχίζει να φέρεται σαν να είναι πραγματικά αυτά που πιστεύουμε.
Ενσωμάτωση = Όταν το άτομο αφομοιώνει και αναπαριστά συμπεριφορές του άλλου ατόμου.
Διχοτόμηση του εγώ = Η προσωπικότητα διχοτομείται κάτω από συνθήκες ψυχολογικής πίεσης με σκοπό να αποδεχτεί εύκολα μια αρνητική εξέλιξη. Αυτή η μέθοδος έχει αρνητική επίδραση στις διαπροσωπικές σχέσεις (οριακή διαταραχή).
2. Οι νευρωτικές άμυνες εμφανίζονται σε ιδεοψυχαναγκαστικούς, υστερικούς και σε υπό καθεστώς στρες σε φυσιολογικούς ενήλικες.
Εκλογίκευση = Η χρήση λογικών επιχειρημάτων και εξηγήσεων για τη δικαιολόγηση και αποδοχή παράλογων και μη αποδεκτών συμπεριφορών και συναισθημάτων.
Απώθηση = Όταν το Εγώ βρίσκεται σε κατάσταση απειλής σπρώχνει τις απαγορευμένες σκέψεις στο ασυνείδητο, χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί κάποια συνειδητή επεξεργασία για το περιεχόμενο τους.
Μετατροπή = Τα μη αποδεκτά συναισθήματα και το άγχος από τις εσωτερικές συγκρούσεις μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα τα οποία καταλήγουν σε υστερική νεύρωση και σε ψυχοσωματικές παθήσεις.
Μόνωση/Διανοητικοποίηση = Λειτουργεί ως αποχωρισμός κάποιας ιδέας ή ανάμνησης από τα δυσάρεστα συναισθήματα που τη συνοδεύουν. Έτσι το μη αποδεκτό περιεχόμενο απελευθερώνεται από την αγχογόνο και αρνητική συναισθηματική φόρτιση. Η οποία η έκφραση ενός συναισθήματος εμποδίζεται μέσω λογικής σκέψης, παρά το ότι η βίωσή του είναι αποδεκτή.
Ματαίωση/Αναίρεση = Το άτομο συνήθως λαμβάνει σοβαρά τους κοινωνικούς και ηθικούς παράγοντες με σκοπό να αναιρέσει ή να ματαιώσει, δηλαδή να εκδιώξει μέσα από την θετική δημιουργικότητα τις μη αποδεκτές επιθυμίες.
3. Η φυσιολογία των ανώριμων μηχανισμών άμυνας σχετίζεται με χαρακτηριστικά διαταραχών προσωπικότητας.
Εξιδανίκευση και Υποτίμηση = Το άτομο αρνείται να αποδεχτεί τις ατελείς πτυχές του εαυτού του και διατηρεί ζωντανή τη παιδική προσκόλληση μέσα του ώστε να θεοποιεί και παράλληλα να υποτιμά τους άλλους σε υπέρμετρο βαθμό (βλέπε εξαρτητική προσωπικότητα).
Ενδοβολή = Ο ψυχισμός εξασφαλίζει τη σταθερότητα ενός αγαπητού η μισητού αντικειμένου χρησιμοποιώντας τη φαντασία για να περιορίσει το άγχος και τις ανησυχίες. Στην ενδοβολή εσωτερικεύονται εξωτερικά αντικείμενα μαζί με τις ιδιότητες τους. Ο μηχανισμός αναπτύσσεται συνειδητά ή ασυνείδητα.
Παλινδρόμηση = Είναι η επιστροφή σε μερικό ή ολικό επίπεδο σε συμπεριφορές προηγούμενων συναισθηματικών αναπτυξιακών σταδίων, συνήθως της παιδικής ηλικίας.
Παθητικοεπιθετικότητα
Εκδραμάτιση = Η υιοθέτηση αυτοδραματικής συμπεριφοράς επιφέρει ένας είδος εσωτερικής ανακούφισης. Η δραματική συμπεριφορά μπορεί να χρησιμοποιηθεί για χειραγωγικούς σκοπούς με στόχο την άντληση ενδιαφέροντος και προσοχής όπως συμβαίνει στην Οιστριονική και Μεταιχμιακή διαταραχή προσωπικότητας.
Σχιζοειδή φαντασίωση = Το άτομο φαντάζει και ονειροπολεί γεγονότα και υποθετικά σενάρια με σκοπό να προετοιμαστεί για να διαχειριστεί μελλοντικά γεγονότα.
4. Οι ώριμοι μηχανισμοί άμυνας επιδρούν σε συνειδησιακό και ιδιοσυγκρασιακό επίπεδο και θεωρούνται φυσιολογικές αντιδράσεις και προσαρμοστικοί μηχανισμοί.
Αλτρουισμός = Είναι η μη εγωιστική συμπεριφορά που αναπτύσσει πλεονεκτήματα για τους άλλους χωρίς κίνητρο για προσωπικό κέρδος.
Πρόβλεψη = Το άτομο έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τις ενδεχόμενες συνέπειες μιας πράξης του αλλά και την απόκριση της συμπεριφοράς του.
Χιούμορ = Η έκφραση άκακης ειρωνείας και αυτοσαρκασμού υποδηλώνει την αποδοχή της ανθρώπινης φύσης με τα θετικά και τα ελαττώματά της. Το άτομο αντιλαμβάνεται όλες τις πτυχές του εαυτού και δεν πληγώνεται σοβαρά στην κακή κριτική, αντιθέτως τη μετουσιώνει σε χιούμορ.
Μετουσίωση = Η μετουσίωση θεωρείται ο πιο σημαντικός μηχανισμός άμυνας. Έχει τη δυνατότητα να διοχετεύει τη λίμπιντο που προέρχεται από τις απαγορευμένες επιθυμίες σε παραγωγικές και κοινωνικά αποδεκτές πράξεις π.χ έκφραση μέσα από τις τέχνες.
Καταστολή = Η καταπίεση των σαρκικών επιθυμιών μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ασκητική ζωή.
Μάριος Σεβνταλής Κλινικός Ψυχολόγος
Εκάβης 25 Γαλάτσι
Τηλέφωνα επικοινωνίας: 2114237240 & 6934614329
