Το ανθρώπινο γονιδίωμα εκτός από τα εξωτερικά ανατομικά χαρακτηριστικά και τις οργανικές λειτουργίες μεταφέρει την γλώσσα και πολλά συμπεριφορικά γνωρίσματα. Το 2001 ανακαλύφθηκε επίσημα το FOXP2 γνωστό σαν γονίδιο της γλώσσας βοηθώντας τους επιστήμονες στο να κατανοήσουν τόσο την γλωσσική/ομιλητική κληρονομικότητα όσο και να στραφούν στην γενετική αντιμετώπιση των γλωσσικών διαταραχών. Οι συμπεριφορές από την μεριά τους έχουν και αυτές την τάση να κληρονομούνται είτε σε μορφή διαταραχών, είτε σε παράγοντες ανθεκτικότητας, είτε στην έκφραση πολιτισμικών ιδιωμάτων τα οποία διαφέρουν από λαό σε λαό και κατά πόσο μάλιστα από οικογένεια σε οικογένεια. Άραγε η ύπαρξη ενός γενετικού υποστρώματος θα βοηθούσε στην ταχύτερη προσαρμογή του ατόμου στο εκάστοτε κοινωνικό σύνολο. Σύμφωνα με τη παραπάνω συλλογιστική υπάρχουν αρκετές ψυχιατρικές διαταραχές που έχουν γενετικό και επιγενετικό υπόβαθρο. Αυτοί οι δύο σημαντικοί παράγοντες συμβάλλουν ριζικά στην ανάπτυξη ψυχοπαθολογίας και θα αναλυθούν διεξοδικά παρακάτω.
Γενετικοί και Επιγενετικοί παράγοντες:
Α) Οι γενετικοί παράγοντες για την ανάπτυξη μιας ψυχικής νόσου οφείλονται στην μετάλλαξη ορισμένων γονιδίων τα οποία διαμορφώθηκαν από τους προγόνους και κληρονομήθηκαν στους απογόνους. Ο δείκτης κληρονομικότητας είναι σημαντικά υπολογίσιμος διότι το άτομο έχει περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσει για παράδειγμα διπολική διαταραχή από συγγενή πρώτου βαθμού (πατέρας και αδερφός) παρά από δεύτερο και τρίτο (παππούς ή θείος). Αντιθέτως όσο πιο μακριά κρατάει μια συγγένεια με ένα άτομο που εκδήλωσε για παράδειγμα άνοια είτε άλλη ψυχοπαθολογία τόσο πιο μικρός είναι ο δείκτης αφενός στο να έχουν κληρονομηθεί και αφετέρου στο να ενεργοποιηθούν. Σημασία έχει ότι είτε με τον πρώτο, είτε με τον δεύτερο λόγο το βιολογικό υπόστρωμα άνευ βαρύτητας παραμένει στον άνθρωπο και βρίσκεται στην κρίση της υποκειμενικής ιδιοσυγκρασίας και των περιβαλλοντικών παραγόντων ώστε να ενεργοποιηθεί. Επιπροσθέτως το να έχει κάποιος κληρονομική προδιάθεση δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά θα εκδηλώσει την ψυχική νόσο γιατί η ψυχική ανθεκτικότητα μπορεί να είναι υψηλή καθώς και οι συνθήκες ζωής ευνοϊκές κάνοντας το άτομο να μην την εκδηλώσει ποτέ.
Β) Οι επιγενετικοί παράγοντες είναι αυτοί που μπορούν Α) να αφυπνίσουν και Β) να δημιουργήσουν εκ νέου μια ψυχική διαταραχή. Για την αφύπνιση μιας διαταραχής μεγάλο ρόλο έχουν οι συνθήκες ζωής και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που δομήθηκαν στο φάσμα της ανάπτυξης (κακοποιητικό παρελθόν με στερήσεις, παραμέληση και ψυχικό τραύμα). Στους επίκτητους παράγοντες το άτομο ήταν ακέραιο και ξαφνικά μια εξωτερική επίδραση άλλαξε τον ψυχισμό του. Αυτές οι επιδράσεις αφορούν σε επιπτώσεις ατυχήματος στη περιοχή του κεφαλιού, την χρήση τοξικών ουσιών από τη μητέρα στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και στην ζημιά που προκαλούν οι ναρκωτικές ουσίες (κυρίως τα ψευδαισθησιογόνα).
Γονίδια και Ψυχικές διαταραχές
Τις τελευταίες δεκαετίες η γενετική επιστήμη έχει στρέψει την προσοχή της στις γονιδιωματικές ενδείξεις των ψυχικών διαταραχών. Η παρούσα δημοσίευση θα αναφερθεί στην Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), Διπολική Διαταραχή, Κατάθλιψη, Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας, Σχιζοφρένεια και Αγχώδεις Διαταραχές. Αρχικά οφείλονται στην μετάλλαξη των γονιδίων CACNALC και CACNB2 που ρυθμίζουν το ασβέστιο στο προσυναπτικό τμήμα των νευρώνων. Το ασβέστιο βοηθάει στην διέγερση του μιτοχονδρίου, το οποίο κατά σειρά απελευθερώνει ενέργεια. Η ενέργεια που απελευθερώνεται προκαλεί την διάνοιξη των κυστιδίων και αυτά με την σειρά τους απελευθερώνουν τους νευροδιαβιβαστές. Οι νευροδιαβιβαστές μεταφέρνουν τα νευρικά ερεθίσματα από τον έναν νευρώνα στον άλλον.
A) Η Διπολική διαταραχή φαίνεται να προκαλείται από βλάβη στο νουκλεοτίδιο SNPs και ο δείκτης κληρονομικότητας ανέρχεται στο 70%. Τα γονίδια με την ισχυρότερη συσχέτιση της διπολικής εκδηλώνονται στην σχιζοφρένεια και στην μείζονα κατάθλιψη. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη δεδομένου ότι οι παραπάνω διαταραχές έχουν σε πολλά σημεία κοινή συμπτωματολογία. Φερ΄ ειπείν η ψύχωση είναι χαρακτηριστικό τόσο της διπολικής όσο και της σχιζοφρένειας. Τα υποψήφια γονίδια για τη διπολική διαταραχή περιλαμβάνουν τα G72/DAOA, DISC1, NRG1, TPH2, BDNF, 5-HTT και DAT1.
Β) Η κατάθλιψη προκαλείται από βλάβη στο χρωμόσωμα 3p25-26 και ο δείκτης κληρονομικότητας υπολογίζεται στο 40% και το 60% αποδίδεται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η πιο πειστική προσέγγιση μέχρι στιγμής είναι ότι η νόσος προκαλείται από τα χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης τα οποία εκτός από κατάθλιψη προκαλούν και κρίσεις πανικού.
Γ) Το γονίδιο NOX4 που ευθύνεται για την ανάπτυξη των νευρικών βλαστοκυττάρων εντοπίζεται κοινά στη σχιζοφρένεια και στην διπολική διαταραχή. Η σχιζοφρένεια προκαλείται από ένα φάσμα γονιδίων στα χρωμοσώματα 1,6,8,10,13 και 22 που ποικίλει η βαρύτητα τους στον κάθε ασθενή. Η μερική έλλειψη του γονιδίου 22p11.2 εκτός από σχιζοφρένεια μπορεί να προκαλέσει ΔΕΠ-Υ, ΔΑΦ, καρδιαγγειακά προβλήματα και σωματική δυσμορφία.
Δ) Για τον Αυτισμό (ΔΑΦ) εμπλέκονται περισσότερα από 1000 γονίδια τα οποία εκδηλώνονται σε διαφορετική βαρύτητα από άτομο σε άτομο εκ των οποίων τα πιο κοινά είναι: MECP2, SHANK1-3, CACN1E/B2, NRXN, SYNGAP1, UBE3A, KCNQ2/3/5, 5CNA2 και SYN1/3. Μία πρόσφατη ανακάλυψη διευκρίνισε ότι το χρωμόσωμα FXs αντιπροσωπεύει την πιο κοινή διαταραχή γονιδίου στο 6% των αυτιστικών περιπτώσεων. Επίσης και η μετάλλαξη του γονιδίου ACTL6B προκαλεί αυτισμό, επιληψία και νοητική στέρηση αναλόγως την περίσταση. Είναι υπολειπόμενο γονίδιο και εμφανίζεται όταν και οι δύο γονείς έχουν το στίγμα.
Ε) Η βιολογική προδιάθεση στις Αγχώδεις διαταραχές οφείλεται στην αλληλοσυνεργασία των γονιδίων S-HTT, S-HTIA, BDNF, MAOAT. 5-ΗΤ1Α, COMT, CCK-B, Adora2a, CRHR1, FKBP5, ACE, RGS2/7 και NPSR1. Μεγάλο ρόλο σε αυτό το φάσμα διαταραχών δεν έχουν τόσο οι γενετικοί παράγοντες αλλά οι περιβαλλοντικοί.
ΣΤ) Υπάρχουν σταθερές ενδείξεις ότι στα άτομα με ΔΕΠ-Υ επηρεάζεται η λειτουργία του γονιδίου VNTR των υποδοχέων ντοπαμίνης D4 και D5. Πιο πρόσφατες μελέτες υποδηλώνουν ότι τα άτομα με ΔΕΠ-Υ επηρεάζονται και από τη παραλλαγή των γονιδίων COMT val158/108 και SLC6A3.
Προτεινόμενη αρθρογραφία
1. ΔΕΠ-Υ στην Ενήλικη ζωή: https://proodospsychis.gr/?p=699
2. Ψύχωση και Ψυχοθεραπεία: https://proodospsychis.gr/?p=381
3. Κατάθλιψη: https://proodospsychis.gr/?p=162
Βιβλιογραφία
Bao, X. (2008). An Overview on the Genetics of ADHD. PubMed Central.
Cary, M., Fisher, S., (2003). FOXP2 in focus: what can genes tell us about speech and language? Elsevier Science.
Cross-Disorder Group of the Psychiatric Genomics Consatium (2013). Identification of risk loci with shared effects on five major psychiatric disordersQ a genome-wide analysis. Lancet. 381 (9875)Q 1371-79.
Cross-Disorder Group of the Psychiatric Genomics Consatium (2019). Genomic Relationships, NovelLoci, and Pleiotropic Mehanisms across Eight Pschiatric Disorders. Lancet.
Do, K., Conus, Po., and Cuenod, M. (2010). Redox Dysregulation and Oxidative Stress in Schizophrenia: Nutrigenetics as a Challenge in Psychiatric Disease Prevention. Personalized Nutrition. World Rev Nutr Diet. Basel, Karger, vol 101, pp 131–153.
Peergadia, M., Clowinski, A., Wray, N., et al. (2011). A 3p26-3p25 genetic linkage finding for DSM-IV major depression in heavy smoking families. Pub Med. 168(8):848-52.
Zhang, L., Chang, S., Zhaoli, et al. (2012). ADHDgeneQ a genetic database for attention deficit hyperactivity disorder. PubMed Central.
Μάριος Σεβνταλής Κλινικός Ψυχολόγος
Εκάβης 25 Γαλάτσι
Τηλέφωνα επικοινωνίας: 2114237240 & 6934614329
